gepubliceerd voor/door Buro Jansen en Janssen
Er wordt alom voor gewaarschuwd: je sociale leven kan redelijk eenvoudig in kaart worden gebracht zodra je actief een Facebook-pagina onderhoudt. Buro J&J brengt het resultaat visueel in kaart.
Metadata zijn sporen die je na laat gedurende je communicatie via internet en telefoon. Dit zijn vooral individuele sporen, sporen over jezelf en het directe contact dat je onderhoudt met mensen. Natuurlijk kan naar aanleiding van die sporen een beeld geschetst worden van je sociale leefwereld, maar daarvoor moet je iemands data wel eerst voor langere tijd opslaan.
Individuele data is harde data over waar, hoe laat en met wie je hebt gesproken waarmee je als verdachte, getuige of onbekende kunt worden gelabeld door opsporingsdiensten. Je bent in de buurt geweest, je hebt met iemand gebeld of gewhatsappt, je reageert niet op een sms-bombardement, alles in het kader van de opsporing.
Metadataverzameling
Voor directe vervolging zijn die data van belang, voor inlichtingendiensten minder. Zij zullen ongetwijfeld veel data verzamelen (‘At a meeting with his British counterparts in 2008, Keith Alexander, then head of the National Security Agency, reportedly asked, “Why can’t we collect all the signals, all the time?”’, the Washington Post 13 mei 2014), maar dat ligt in de aard van inlichtingendiensten. Die data heeft ook pas inlichtingenwaarde op het moment dat je iemands digitale stappen langer volgt. Voor het voorkomen van aanslagen zijn die data meestal zinloos. Zij geven misschien wel patronen aan, maar hebben geen voorspellende waarde voor mogelijke acties.
Op 20 december 2013 opent NBC news met: ‘NSA program stopped no terror attacks, says White House panel member’ The Guardian (14-01-14) onderstreept deze claim met de stelling dat volgens de Senate judiciary committee het verzamelen van bulk telefoondata een beperkte rol heeft gespeeld in het voorkomen van terrorisme.
The Guardian baseert haar stelling op een onderzoek door de New America Foundation die tot de conclusie kwam dat de NSA geen enkele aanslag heeft weten te voorkomen. De aanslag op de marathon van Boston van 15 april 2013 onderschrijven die conclusie. Meerdere diensten (FBI, CIA en NSA) hielden de verdachten in de gaten, maar zij konden hun aanslagen toch uitvoeren.
Nederland laat hetzelfde beeld zien. De inlichtingendiensten hebben de moord op Fortuyn en Van Gogh niet weten te voorkomen. Van de Hofstadgroep, waar Mohammed Bouyeri toe behoorde, was reeds bekend dat de meeste leden benaderd waren door de AIVD. Tevens was bekend dat zij bijeen kwamen in het huis van Bouyeri en dat het adresboek van hem door de Amsterdamse politie was gekopieerd voor de inlichtingendienst. De dienst heeft aangegeven dat zij webfora kunnen hacken, daarnaast heeft de dienst naar alle waarschijnlijkheid telefoontaps en internettaps op de Hofstadgroep leden geplaatst. Theo van Gogh is ondanks die dataverzameling vermoord (zie Onder Druk, Buro Jansen & Janssen).
Open boek
Voor inlichtingendiensten is het voorkomen van aanslag echter niet het belangrijkste. Zij willen de ‘subversieven’, de ‘tegencultuur’ in kaart brengen. Specifieke informatie kan dan belangrijk zijn om op een groep in te kunnen zoomen, maar die data (metadata) is slechts deels interessant.
Je kunt bijvoorbeeld vastleggen dat Margriet en Barbara (de twee vrouwen in dit verhaal) veel met elkaar communiceren, bijvoorbeeld elke dag om 16.00 uur gedurende twee minuten. Margriet bevindt zich ten oosten van het centrum van Amsterdam, Barbara ten westen. Een locatie is er ook voor beide vrouwen. Laurence (de man in dit verhaal) communiceert slechts zelden met beide vrouwen, met Barbara op bepaalde momenten. Groepsgesprekken hebben de drie nooit.
Eigenlijk ben je nu al het zicht op de ‘bigger picture’ kwijt, omdat je direct inzoomt op het individu. Je verliest zo het helikopterperspectief, je staat niet meer boven de persoon, maar eigenlijk direct naast hem. Voor opsporingsdiensten is dit van belang voor het traceren van verdachten van misdrijven, je legt iemands leven in retrospectief vast. Voor inlichtingendiensten is deze data eigenlijk zinloos, je bent altijd te laat, zoals de moord op Van Gogh laat zien.
Dat tegenwoordig iedereen een spoor van data trekt, is sinds de onthullingen van Edward Snowden op de achtergrond geraakt. De overheid heeft een grote verzamelwoede en dat is de ‘schuldige’ in de discussie. Dit is al vele jaren bekend, maar veel mensen leken en lijken zich daar niets van aan te trekken. De discussie over de massa aan data die mensen zelf op het internet storten door eigen communicatie, is op de achtergrond geraakt.
Communicatie over mijn aanwezigheid in de Albert Heijn gebeurt zowel verhuld (metadata) als open (twitter, instagram). Het lijkt erbij te horen dat bij een actie, bijvoorbeeld het omtrekken van stellingkasten in de AH tegen de macht van de supermarkten, je niet alleen je metadata meesleept (zonder bellen al je locatie prijsgeven), maar ook nog eens met diezelfde telefoon twittert (hashtag #valAHaan) en fotografeert.
Dat de overheid die data verzamelt is dan eigenlijk bijzaak geworden. Veel mensen delen hun gehele leven elke seconde van de dag, niet alleen via metadata ook door ‘echte’ data. Het op straat gooien van persoonlijke data is ook zichtbaar bij Facebook. Wij hebben drie mensen (Margriet, Barbara en Laurence) die buitenparlementair politiek actief zijn, gevraagd of wij hun Facebook-data mochten analyseren. Die analyse hebben we vervolgens in een grafisch beeld omgezet.
Wie is wie
Stel, je bent vagelijk bevriend met Margriet. Je hebt nooit haar vrienden ontmoet en wordt uitgenodigd voor haar dertigste verjaardag. Margriet geeft een knalfuif en al haar familie, vrienden en bekenden komen langs. Zelfs incidentele vrienden van uitgaansgelegenheden zijn van de partij.
Zodra je van de grote zaal waar de party plaatsvindt een foto zou maken, krijg je grofweg een schets van de Facebook-pagina van Margriet. Haar familie zoekt elkaar op, mensen van de ngo waar zij actief voor is doen hetzelfde, krakers delen de laatste nieuwtjes uit, de deelnemers aan haar dansgroepen begroeten elkaar, en anderen hokken in groepjes. Door de gehele ruimte zwerven enkele eenlingen die niet echt mensen kennen.
In de loop van de avond vormt de dansvloer het middelpunt van het feest, ook daar is sprake van groepsvorming. Het eerste moment van de avond, dat bekenden elkaar opzoeken, zie je terug in de afbeelding op de Facebook-pagina van Margriet. Nu niet alleen op haar dertigste verjaardagsdag, maar dagelijks.
In het algemeen valt op dat de meeste mensen met hun volledige naam (voor- en achternaam) zich op Facebook presenteren. Ook ngo´s, actiegroepen, bands, kraakpanden en alternatieve uitgaansgelegenheden vermelden een volledig profiel op sociale media. Daardoor wordt vrij snel duidelijk waar iemand sympathie voor heeft, waar hij of zij uitgaat, welke kraakpanden de persoon kent en welke acties door iemand worden ondersteund.
Opvallend is dat al die acties en ngo’s ook bij elkaar horen. Er zitten geen vreemde zaken bij, zoals bijvoorbeeld bedrijven als Coca Cola, Monsanto of Shell. De drie activisten tonen hun politieke opvatting door middel van hun Facebook-pagina duidelijk. Natuurlijk zijn Margriet, Barbara en Laurence bekenden van Jansen & Janssen, maar zelfs bij onbekende activisten zal het eenvoudig zijn om de politieke kleur, vrienden, familie, werk en je sociale netwerk op te tekenen.
Een kraaksymbool op Facebook bijvoorbeeld is iets totaal anders dan een kraaksymbool op een T-shirt dat je vandaag draagt. Dat T-shirt draag je waarschijnlijk anoniem, zonder naambordje of rug-burgerservicenummer. Via je Facebook-pagina is dat T-shirt gekoppeld aan je naam, je sociale netwerk, je leefwereld. Dat is niet anoniem, het gaat zelfs verder dan je persoonlijke identificatie.
Niet perfect
Natuurlijk is het beeld niet perfect en moet er rekening worden gehouden met allerlei ongerijmdheden, maar de grafische representatie van de drie mensen schept een beeld van hun leven. Bij het zien van het beeld viel het Margriet op dat haar “sociale netwerk heel goed zichtbaar is”. Dat het beeld niet perfect is viel haar ook op: “Grappig dat er ook een muziekband en een persoon tussen zitten die inmiddels amper nog actief zijn.” Het beeld is niet perfect en daarom worden hier enkele kanttekeningen bij de interpretaties geplaatst.
Veel communiceren, veel ‘liken’ of veel ‘likes’ krijgen op Facebook betekent niet alles. In de beelden hebben de verschillende personen en groepen een andere kleuren. Donker rood is een teken van grote activiteit, maar in deze analyse wordt daar niet dieper op ingegaan. Veel activiteit valt bij een oppervlakkige analyse niet goed te definiëren. Wel maakt het beeld duidelijk dat met verfijnde oplossingen de mate van activiteit en welke activiteit nader kan worden ingekleurd. Automatisch moet bij de analyse van de beelden voorzichtig worden omgesprongen met conclusies over leiderschap en hiërarchie.
Ook zegt de communicatie op Facebook niet alles. Mensen die op internet zeer actief zijn, zijn misschien in werkelijkheid erg verlegen. Mensen met een grote mond en die stoer doen op internet, vervullen niet per se een belangrijke rol binnen een groep en/of sociaal netwerk. Tevens is niet iedereen aanwezig op Facebook. Er zijn nog steeds mensen die geen Facebook-pagina hebben, die zijn dus niet zichtbaar in het netwerk. Zelfs met deze kanttekeningen moet Laurence ook toegeven dat zijn leven redelijk goed in beeld wordt gebracht.
Facebook-beeld van Barbara
- Pijl 1 oude vriendengroep en contacten via derden, geen sterke banden
- Pijl 2 collega’s en ngo’s gerelateerd aan het werk van Barbara
- Pijl 3 sterke relatie met Barbara, springt eruit in het netwerk, is haar vriend Evert
- Pijl 4 collega’s en uitgaansgelegenheden gerelateerd aan Evert vriend van Barbara
- Pijl 5 oude vriendengroep en contacten via familie zwerm, geen sterke banden
- Tussen pijl 1 en 5 Familie zwerm
- Tussen pijl 2 en 4 individuen, kraakpanden en alternatieve uitgaansgelegenheden.
Familie zwerm
Het Facebook beeld van Margriet bestaat uit een grote zwerm (pijl 1 van haar beeld), een klein wolkje onder (pijl 3), twee wolken bij elkaar (pijl 4) en enkele losse individuen bovenaan. Het beeld van Barbara laat links een kleine wolk zien met een plukje daaronder (pijl 1 en 5) en rechts een grote zwerm in een boog van boven naar beneden (pijl 2, 3 en 4). Laurence laat een grote wolk in het midden zien (pijl 2 en 4) en twee plukjes boven (pijl 1) en beneden (pijl 3).
Bij alle drie de beelden springen de plukjes familie er uit. Margriet heeft een klein wolkje familie (pijl 3) die ver onder haar ‘eigen’ wolk hangt. Barbara heeft een grote wolk links van de centrale zwerm. Dat is haar familie en waarschijnlijk oude vrienden in het land waar zij vandaan komt. Laurence heeft een klein wolkje onder de hoofdwolk, waar zijn familie en enkele oude vrienden zich hebben verenigd.
Alle drie de activisten hebben ‘afstand’ tot hun familie. Bij Barbara heeft het met fysieke afstand te maken, bij Laurence en Margriet kan het iets zeggen over de mate van gehechtheid. Bij Barbara is nog opvallen dat naast de ‘familie’ zwerm (tussen pijl 1 en pijl 5) er nog twee kleine wolkjes (pijl 1 en 5) verder van de centrale wolk afstaat. De verklaring van deze wolk: een groep vrienden of bekenden in het land waar Barbara vandaan komt. Pijl 1 laat een klein netwerk zien dat verbonden is met enkele wolken bij de centrale zwerm. Het is niet direct verbonden met de centrale persoon (pijl 3) in de grote wolk. Waarschijnlijk is dit een groep uit het verleden waar om verschillende redenen minder relaties mee onderhouden zijn.
Hoe zijn die specifieke familie-zwermen te onderscheiden van elkaar? Eigenlijk vrij simpel. De activisten staan op Facebook met hun achternaam. In de ‘familie’ wolken komt die naam veel voor. Natuurlijk is het een aanname, maar bij navraag blijkt Margriet aan te geven dat “rechtsonder de familie zit”. Ook Laurence zegt dat pijl 3 een “opvallend los netwerkje is. Dit is een netwerk van oude vrienden en familie. Ik heb daar weinig contact mee en dat lijkt zelfs uit het Facebook-beeld te halen”, geeft Laurence aan. In ieder geval is de familie zwerm niet opgenomen in de centrale wolk van alle drie de activisten.
Facebook-beeld van Laurence
- Pijl 1: wolkje vrienden of collega’s die betrokken zijn bij een ngo’s
- Pijl 2: activisten zwerm rond kraakpand in Amsterdam (groepen, individuen, kraakpanden etc.)
- Pijl 3: Familie zwerm en wat oude vrienden
- Pijl 4: activisten zwerm rond groep in Den Haag (groepen, individuen, kraakpanden etc.)
Activisten zwerm
De activisten zwerm bestaat bij alle drie uit een verzameling groepen, kraakpanden, alternatieve uitgaansgelegenheden en personen. Bij Margriet bestaat die wolk (pijl 1) uit verschillende delen. Links boven bevindt zich een groep mensen, muziekbands en groepen rond enkele uitgaansgelegenheden en kraakpanden zoals de OCCii aan de Amstelveenseweg in Amsterdam West en het kraakpand de Valreep in Amsterdam Oost.
Links onder in de centrale wolk komt het woord anarchisme regelmatig terug, zoals Anarchistische Groep Friesland en Anarchistisch Kollektief Utrecht. Deze groepen en mensen ‘hangen’ rond bij Doorbraak, een linkse basisorganisatie. Rechts onder bevinden zich individuen in de zwerm die actief zijn voor verschillende ngo’s. Gezien het werk van Margriet is het logisch dat zij verbinding met deze groep mensen heeft. Slechts enkele groepen komen er in voor, het zijn vooral personen.
Tot slot rechtsboven is een groep mensen en enkele bands gegroepeerd die tussen de alternatieve uitgaansgelegenheden en kraakpand (links boven) en de twee wolken rechts van de activisten zwerm staan. Rechtsboven vormt een soort brug naar twee dansgroepen die rechts van de centrale wolk staan.
De activistenzwerm van Laurence (pijl 2 en 4) is even scherp in te delen in aparte delen. Rechtsonder een specifiek groepje krakers/activisten die dezelfde hobby’s erop nahouden. Rechtsboven een groep mensen en organisaties georganiseerd rond het Autonoom Centrum Den Haag (pijl 4). Linksonder is weer het kraakpand de Valreep in Amsterdam Oost present, net als bij Margriet. Het is opvallend hoe de Valreep (pijl 2) bij Laurence als een soort spin vele connecties maakt met mensen en groepen.
Hier omheen hangen wat activisten en krakers uit Amsterdam. De centrale as in de activistische zwerm van Laurence wordt gevormd tussen de Valreep in Amsterdam en het Autonoom Centrum in Den Haag. Linksboven zijn een paar personen aanwezig die de link vormen tussen de Amsterdamse kraakscene en het wolkje dat links boven de activistenzwerm van Laurence zweeft. Dit kleine wolkje dat los is geweekt van de centrale wolk zijn mensen die betrokken zijn bij een ngo.
De as ‘de Valreep – Autonoom Centrum’ in de activistenzwerm van Laurence is niet direct zichtbaar bij Margriet. Daar spelen eerder enkele individuen een centrale rol in de ‘grote wolk’. Margriet: “in de grote wolk (pijl 1) springen er een aantal erg uit die blijkbaar zeer actief zijn op Facebook zoals Albert en Astrid.” Deze twee mensen waren vroeger actief (jaren ’90 en begin ‘0), maar spelen nu geen belangrijke rol meer binnen de activisten scene. Niet alleen groepen kunnen dus een verbindende factor spelen, maar ook individuen zoals de zwermen rond Albert en Astrid laten zien. Zij houden de wolk van Margriet bij elkaar.
Bij Barbara is iets vergelijkbaars aan de hand. De onderkant van de grote wolk (pijl 2, 3 en 4) wordt bij elkaar gehouden door één persoon (pijl 3). Dat is iemand waarmee Barbara veel connecties heeft, haar vriend Evert. Zelfs zonder kennis over de relatie tussen Barbara en Evert valt in ieder geval zijn zeer actieve positie binnen haar netwerk op. Het is duidelijk dat Evert heel dicht bij Barbara staat. Dit kan ook worden geconcludeerd uit het feit dat Evert veel contacten heeft met de familie zwerm (tussen pijl 1 en 5).
Rechts van Evert wordt het laagste deel van de wolk (pijl 4) ingenomen door collega´s en groepen rond de uitgaansgelegenheid waar hij werkt. In het midden zijn vooral de alternatieve uitgaansgelegenheden en kraakpanden vertegenwoordigd (rond pijl 3). Halverwege de top is er een lichte breuk zichtbaar in de wolk. De top lijkt daardoor een beetje los te staan van het deel er onder (pijl 2).
Die top wordt ingenomen door collega´s van de werkplek van Barbara, een ngo die enkele contacten onderhoudt met de activistische scene. Vanuit die top zijn er enkele individuen die tegen de grote wolk aanhangen in twee kleine plukken verdeeld en die ook contact onderhouden met de ‘overkant’, de familie en oude vrienden zwerm. Dat zijn mensen die connecties hebben met het land waar Barbara vandaan komt, iets dat is op te maken uit de namen van de verschillende mensen.
Facebook-beeld van Margriet
- Pijl 1: activisten zwerm met groepen, individuen, kraakpanden en alternatieve uitgaansgelegenheden.
- Pijl 2: Losse individuen, merendeel oud klasgenoten van de middelbare school
- Pijl 3: Familie zwerm
- Pijl 4: Vertier wolk: een grote (waar de pijl naar wijst) en kleine dansgroep (links van de grote wolk)
Vertier wolk
Bij Margriet is het opvallend dat zij twee aparte wolken ter rechterzijde van de activisten zwerm heeft (pijl 4 en iets naast pijl 4). Centraal in die twee wolken staan de namen van een dansgroep. De individuen daaromheen zullen naar alle waarschijnlijkheid leden zijn of sympathisanten, zoals bij de activisten zwerm. Barbara en Laurence geven niet zo heel duidelijk hun hobby’s prijs, maar het kan ook betekenen dat zij activiteiten doen met mensen die geen gebruik maken van Facebook of niet zichtbaar zijn in een duidelijk clubverband.
In principe is er natuurlijk sprake van diverse opties ten aanzien van het wel of niet zichtbaar zijn van groepen. Toch is dat niet helemaal waar, want de clusters rond werk, connecties rond een ngo, rond een kraakpand of een uitgaansgelegenheid, zijn wél heel duidelijk. Een logischer verklaring is dat de activiteit meer is ingebed in de bestaande structuur, waardoor er geen losse groep is. Dit is zo als een activiteit niet in een officieel club- of groepsverband, zoals de twee dansgroepen van Barbara, plaatsvindt. Bij Margriet lijkt dit te kloppen, ook ten aanzien van haar oude klasgenoten uit het verleden. “Het groepje helemaal bovenin zijn oud-klasgenoten van mijn middelbare school met enkele geïsoleerde contacten”, analyseert Margriet haar eigen Facebook-beeld.
Barbara laat eigenlijk twee wolken zien. Een familie- en vriendenzwerm met daarnaast twee aparte wolken oud-vrienden of bekenden waar nu minder contact mee wordt onderhouden. Deze wolk staat los van haar leven in Nederland, maar is vergelijkbaar met de danswolken van Margriet, gescheiden werelden met enkele connecties. Bij de wolk met het werk van Barbara boven en het werk van Evert beneden wordt het centrum ingenomen door uitgaan, persoonlijke contacten en wat activisme en kraakpanden. Een duidelijke aparte groep sport, cultuur of natuur heeft Barbara niet binnen haar netwerk. Barbara en Margriet zijn wel weer in dat centrum aan elkaar gekoppeld. Margriet en Barbara komen terug in het netwerk van Laurence.
Sociaal netwerk vastleggen
Na het zien van zijn Facebook-beeld vraagt Laurence zich af hoeveel hij gaat veranderen aan zijn gedrag op Facebook. “Het geeft een duidelijk inzicht in mijn sociale leven”, constateert hij. Hij merkt daarbij op dat een analyse van de gegevens van Facebook duidelijk maakt waar de zwakke schakels in zijn leven zich bevinden. “Dat is best scarry, vreemd om dat op deze manier te ontdekken”, voegt hij eraan toe.
Ook Margriet is verbaasd over hoe scherp haar sociale leven door Facebook in kaart wordt gebracht. “Als je weet in welke thema´s die zwermen of wolken geïnteresseerd zijn, heb je een schat aan informatie. Door een combinatie te maken van individuen en groepen wordt dat snel duidelijk. Je weet echter niet alleen welke thema’s centraal staan, ook is zichtbaar hoe bepaalde informatie kan worden verspreid binnen die specifieke netwerken. Je weet namelijk wie actief is, een centrale rol speelt, veel connecties heeft, ga zo maar door. En dan hoeft het niet alleen om commerciële boodschappen te gaan”, laat zij weten.
Facebook legt iemands sociale leven vast, maar doet dat echter niet alleen. Mensen leveren het internetbedrijf hun persoonlijke data. Die informatie is misschien onschuldig als je naar de elementen kijkt, maar wie de data in context plaatst kan een foto maken van de bezoekers van de dertigste verjaardag van Margriet. Die foto weerspiegelt haar sociale leven, niet alleen op die dag. Het plaatst mensen in groepen, kleurt politieke ideeën in en geeft inzicht in verhoudingen.
Wie van alle groepen en personen van de Facebook-pagina van Margriet (hetzelfde geldt voor Barbara en Laurence) een grafisch beeld maakt, kan een nog specifiekere sociale geschiedenis van haar optekenen. Jeugd, school, universiteit, arbeidsverleden, vrije tijd, activisme en politieke voorkeuren kunnen deels worden ingevuld. Misschien niet perfect, maar Facebook bezit zoveel data dat die perfectie in de loop der jaren naar alle waarschijnlijkheid zal toenemen.
Vraag is natuurlijk of je je hele sociale leven op straat wilt leggen, of dat je daar zelf controle over wilt hebben en/of houden. Dat is een persoonlijke keuze die niets met privacydiscussies te maken heeft. ‘Wat deel je met een bedrijf en daarbij indirect met de wereld?’, is de primaire vraag die je jezelf moet stellen.
Maikel van Leeuwen
Facebook beelden, beelden van je Facebook pagina of een social graph
De bijgevoegde beelden zijn een visualisatie van de Facebook-pagina’s van Margriet, Barbara en Laurence. De verbindingen in het netwerk, de lijnen tussen de rondjes worden ook wel ‘edges’ genoemd. In het Nederlands vertaald zou dit randen of richels betekenen. Eigenlijk zegt dit al iets over de voorzichtigheid die in acht genomen moet worden bij interpretaties. Randen en richels zijn geen diepe verbindingen. Een verbinding kan een ‘like’ zijn of een opmerking.
Een node, een rondje in de beelden, is een persoon en/of organisatie binnen het netwerk. Nodes en edges vormen tezamen een social graph, een Facebook beeld. De grote van een node bepaald de ‘populariteit’ in het netwerk. Met allerlei berekeningen kan bepaald worden hoe populair een node is. De populariteit wordt bepaald door het aantal likes, maar ook door de mate van activiteit door het versturen van berichten of het krijgen van berichten.